Fıkhın Dalları ve Kitapları

Bu bilgilerin ışığında şunları söyleyebiliriz:

Bu dinin temel kaynakları ikidir;

1. Allah’ın Hz.  Muhammed’e (sav. ) bildirdiği ilahî vahyinden, yani kutsal sözlerinden oluşan Kur’an. 

2. Bu Kur’an’ı insanlara okuyan, açıklayan ve uygulayan peygamberin sözleri, işleri ve benimsemeleri.  Biz buna, "kavlî", "fiilî" ve "takrirî" diye kısımlarına ayırdığımız “sünnet” diyoruz.  Bu sünnet, Kur’an’ın genel, kısa ve kapalı geçen ayetlerinin ayrıntılarını açıklar, umumi hükümlerini tahsis eder, uygulamayı gösterir, hatta Kur’an’da olmayan bir kısım hükümleri bildirir.  Hiç şüphesiz bu yetkiyi O’na, ileride delilleri ile göreceğimiz gibi, Kur'an, yani Allah vermiştir. 

3.  Bu iki asıl kaynak yanında, bir önemli kaynak da ictihattır.  Mesela sahabenin görüşü, Müslüman toplumun örf ve adetleri, istishan, istishap, mesalih-i mürsele, öncekilerin şeriatları gibi başka deliller de vardır.  Bunlara “fer’î kaynaklar” diyoruz.  Aslî kaynaklarda bulunmayan hükümler, fıkıh usulü ilminde belirlenen belli kaide ve kurallar çerçevesinde bu fer’î kaynaklardan çıkarılır.  Bu işleme “içtihat”, bunu yapacak ehliyette olan alime de  “müçtehit” diyoruz.  Şimdi kısaca bu konuyu görelim.  

İslam hukukunun kaynaklarını daha ileride müstakil olarak ele alacağız.  Burada üzerinde duracağımız konu, metotları ve hedefleri itibariyle birbirinden farklı oldukları halde, hepsi birden İslam hukukunu incelemeye, anlatmaya, yorumlama ve açıklamaya ait  kitabların çeşitleri ve her çeşidin tipik örnekleridir. 

1-Fıkıh usulü kitapları: 

İslam hukukunun metodolojisi ve felsefesini vermeye yönelmiş bulunan bu kitaplar, fıkıh tarihinin ilk devirlerinde oluşmaya başlamış, ikinci hicret asrının başlarından itibaren de yazılmıştır.  Bugün elimizde bulunan en eski usul kitabı İmam Şâfiî’nin ‘er-Risale’sidir. 

Fıkh usulü konusunda yazılmış eserler içerisinde eskilerden Gazâlî’nin ‘el-Mustasfa’sı, Âmidî’nin ‘el-İhkâm fî usûl’il-ahkâm’ı, İbni Kayyim’in ‘İ’lâm’ül-müvakkıîn’i, Şâtıbî’nin ‘el-Muvafakât’ı, Sadr’üş-Şerîa’nın ‘et-Tavdîh’i önemlidir. 

Zamanımız  yazarlarından Vehbe ez-Zuhaylî, M.  Ebu Zehra, Abdülkerim Zeydan, Zekiyyüddin Şaban ve Fahrettin Atar’ın Fıkıh Usulüne dâir kitapları güzel çalışmalardır. 

2-Füru kitapları: 

Burada fürudan maksad, usul kaidelerine göre kaynaklardan çıkarılıp ortaya konan ibadet ve hukuk bilgileri, hüküm ve kaideleridir.  Füru kitaplarını muhtevaları bakımından dört guruba ayırmak mümkündür: 

a) Yalnız bir mezhebin görüşleri esas alınarak yazılan, fakat delillere yer vermeyen kitaplar: Mesela Mevsılî’nin ‘el-İhtiyar’ı, Halebî’nin ‘Mültekâ’sı gibi.  Bu kitaplar Hanefî mezhebine göre yazılmıştır. 

b) Tek mezhebe göre fakat delilleri de verilerek yazılan kitaplar: Mesela Merğınânî’nin ‘el-Hidaye’ ve Şirazî’nin ‘el-Mühezzeb’ adlı eserleri gibi.  Birinci kitap Hanefî, ikinci kitap Şâfiî mezhebine göre yazılmıştır. 

c) Delilsiz, fakat birden fazla mezhebin görüşüne yer verilerek yazılan füru kitapları.  Mesela bir hey’et tarafından yazılan ve Türkçeye de çevrilen ‘Dört  mezhebin fıkıh  kitabı’, Ömer Nasuhi Bilmen’in ‘Hukuk-u  İslamiye ve Istılâhât-ı Fıkhıyye Kamusu’ böyledir. 

d) Birden fazla mezhebin ictihatlarına, görüşlerine delilleri ile birlikte yer veren furu kitapları: Mesela İbni Kudâme’nin ‘el-Muğnî’, İbni Hazm’ın ‘el-Muhalla’, Vehbe ez-Zuhaylî’nin ‘el-Fıkh-ül İslamî ve Edilletühu’ (Fıkıh Ansiklapedisi’ adıyle on  cilt olarak türkçeye çevrildi. )  isimli kitapları böyledir. 

Zamanımız müelliflerinden  Hayrettin Karaman’ın ‘Mukayeseli İslam Hukuku’, Hamdi Döndüren’in ‘Delilleriyle İslam Hukuku’, ‘Delilleriyle Ticaret ve İktisat İlmihali’, "Aile İlmihali"  Abdülkadir Udeh’in  ‘et-Teşrîu’l Cinai’l İslamî (İslam ceza  hukuku) , Muhammed Hamidullah’ın ‘İslamda devlet  idaresi’, M.  Zerga’nın ‘el-Fıkhü’l-İslamî fî Sevbihi’l Cedîd’ (Çağdaş Yaklaşımla İslam Hukuku, ter: Servet Armağan)  adlı eserleri önemli çalışmalardır.

3-Fetva Kitapları: 

Bunlardan çoğu şeyhulislamlara ve müftilere âittir.  Bu kitapların özelliği, yazarın kendi zamanında meydana gelen olaylara ağırlık vermesi, soru cevap şeklinde yazılmış olması, çeşitli ictihat ve görüşlerden birini ihtiva etmesidir.  Mesela Fetevâ-i  Hindiyye, Fetevâ-i Ebussuud, Fetevâ-i Ali Efendi gibi.  Bunların üçü de Türkçeye çevrilmiştir. Bugün birçok çağdaş İslam aliminin de verdiği fetvaları içeren kitapları yayınlanmıştır.

4-Hikmet ve Teşrî Kitapları: 

Genel olarak İslam hukukunun dayandığı temel düşünceyi, hususî olarak da hükmün hikmet ve felsefesini ortaya koymak  maksadı ile yazılan eserlere ‘Hikmet-i Teşrî’ kitapları denmektedir.  Mesela Şah Veliyyullah ed-Dehlevî’nin ‘Huccetüllahi’l Baliğa’sı, Gazalî’nin ‘İhya’sı bu türün seçkin örnekleridir.  Süleyman Uludağ’ın ‘İslamda Emir ve Yasakların Hikmetleri’ adlı eseri de güzel bir çalışmadır. 

5-Ahkâmü’s Sultaniyye ve Siyaset’i Şer’iyye kitapları: 

Anayasa, idare ve kısmen ceza hukukunu konu alan kitaplardır.  Mesela Mâverdî ve Ebu Ya’la’nın ‘Ahkam’üs-Sultaniyye’ adlı eserleri, İbni Kayyim’in ‘Turuku’l Hükmiyye’si gibi.  Nebhan’ın ‘İslam Anayasa ve İdare Hukukunun Genel Esasları’ adlı eseri de kapsamlı bir çalışmadır. Bizim "İslam'da Devlet Ve Siyaset" kitabımız da bu türe bir örnektir.

6-Edebül-Kâdî: 

Bu tür eserlerde muhakeme usulü işlenmiştir.  Tarablusî’nin ‘Muînül-Hukkam’ adlı eserleri örnek olarak verilebilir.

7-El-Eşbah ve’n Nezâir kitapları: 

Bu tür eserlere ‘el-kavaid’ ve ‘el-furuk’ isimleri de verilmektedir.  Bu eserlerde genel kaidelere ve nazariyelere yer verilmiştir.  Mesela Karafî’nin ‘el-Furuk’u, İbni Nüceym’in ‘el-Eşbah ve’n Nazair’i gibi. 

Fıkıhla ilgili  daha başka türlerde de kitaplar yazılmıştır.  Biz bu kadarı ile yetiniyoruz.